Y Drenewydd: Lle i fod yn falch ohono

Drwy ddarparu, gwella ac adennill mannau cymunedol a rennir, mae sefydliadau ar lawr gwlad yn y Drenewydd yn rhoi ymdeimlad o falchder lleol i'r gymuned a chyfres o asedau hanfodol ar gyfer y gymdeithas newydd, fwy cydweithredol a fydd yn deillio o bandemig COVID-19. Edrychodd Temoor Iqbal ar dri phrosiect sy'n arwain y tâl hwn.

Prif effaith pandemig COVID-19 ar fannau cyhoeddus oedd lleihau eu defnydd, gyda'r cyfyngiadau yn cadw pobl dan do ac ar wahân i'w gilydd. Fodd bynnag, sbardunodd y pandemig hefyd adfywiad o ddiddordeb yn rôl a phwysigrwydd mannau cyhoeddus a rennir yn y dyfodol, er mwyn dod â chymunedau'n agosach at ei gilydd.

Nid yw hynny'n awgrymu bod gwaith i greu mannau a rennir, cymunedol neu fannau cymunedol yn newydd – mae gan ein deiliaid grantiau ledled y DU flynyddoedd o brofiad yn dod â phobl at ei gilydd drwy'r mannau ffisegol sy'n eu huno.

Gall eu gwaith rwan fod yn enghraifft i hysbysu arferion lleol a chenedlaethol yn y dyfodol, boed hynny o dan ymbarel adeiladu’n ôl o’r pandemig neu wneud cymunedau’n lleoedd gwell a mwy cynaliadwy i fyw ynddynt.

A phan ddaw'n fater o esiamplau, mae'r Drenewydd yng Nghymru yn arwain y ffordd gyda nifer o brosiectau a arweinir gan y gymuned yn adfywio mannau cyhoeddus ac yn creu rhai newydd i wella ansawdd bywyd pawb yn y dref.

Dim ond os ydynt yn hygyrch ac yn ddeniadol i ystod eang o bobl y gall mannau a rennir wasanaethu eu diben. Dechreuodd prosiect Cwm Harry Get Growing yng nghefn warws diwydiannol ar gyrion y dref, ond llwyddodd i symud diolch i grant o £230,000 drwy'r rhaglen Pawb a’i Le.

"Symudon ni i ddaliad dwy erw gyda byngalo ac ysguboriau, dan berchnogaeth Grŵp Colegau NPTC," esbonia Gary Mitchell o Open Newtown, a fu'n gweithio ar y prosiect. Roedd y cam yn caniatáu i'r prosiect ddatblygu'n ardd gymunedol fywiog a chynaliadwy. "Fe wnaethom sylwi'n gyflym, pan symudon ni i safle mwy cymunedol, daeth ystod wahanol o bobl i gymryd rhan, o bob lefel o gymdeithas," meddai Gary.

"Daeth llawer o bobl atom o gefndiroedd anodd iawn, yn aml gyda diffyg cefnogaeth, problemau caethiwed, pobl a oedd wedi colli eu swyddi, neu'r rhai a oedd yn teimlo ychydig ar goll." Roedd cael gardd gymunedol lle gallai pobl ddysgu am dyfu bwyd, helpu i bacio bocsys llysiau, a gofalu am y gwelyau yn darparu achubiaeth gymdeithasol, gorfforol a meddyliol hanfodol.

"Gallaf ddweud yn onest fod safle'r ardd wedi cyfrannu at achub bywydau rhai pobl, sy'n eithaf anhygoel," meddai Gary. "Fe gawson ni bobl allan o'r twll roedden nhw ynddo, a'r meddylfryd roedden nhw ynddo, dim ond drwy eu cael nhw i gymryd rhan mewn sesiwn reolaidd, ymarferol gyda chriw gwych o staff a gwirfoddolwyr yn gwneud gweithgareddau iach yn yr awyr agored."

Dros gyfnod y prosiect pum mlynedd, roedd "ymhell dros 2,000 o bobl yn rhyngweithio â'r ardd," yn ôl Gary, ac mae'n dal i weld tua 30 o bobl yn cymryd rhan yn wythnosol, gan gynnwys myfyrwyr coleg ag anawsterau dysgu.

Yn ogystal â chynhyrchu bwyd, mae'r ardd wedi ehangu ers i'r prosiect orffen yn 2016. Erbyn hyn mae ganddi ystafell amaethyddiaeth amgylchedd rheoledig, 40 o leiniau micro-randiroedd, ac mae'n cynnal dau sefydliad arall – grŵp Mens Shed a Bike to the Future, sefydliad atgyweirio ac ailddefnyddio sy'n gweithio gyda phobl ifanc sydd wedi ymddieithrio.

"Mae'r daith wedi bod o fenter fach iawn sy'n dibynnu'n llwyr ar arian y Loteri Genedlaethol ar gyfer ei hanghenion staffio cynnar a'i datblygiad gallu, i sefydliad hunangynhaliol sy'n cyflogi hanner dwsin o bobl ac yn gwneud gwaith eithaf anhygoel fel rhan o ethos cymunedol cryf iawn o amgylch bwyd lleol yn y Drenewydd," esbonia Gary. "Rwy'n amlwg yn rhagfarnllyd, ond rwy'n credu ei fod yn llwyddiant gwirioneddol o ran yr hyn y llwyddodd arian y Loteri Genedlaethol i'w gyflawni!"

Mae tueddiadau economaidd dros y degawd diwethaf wedi arwain at lawer o drefi ledled y DU yn canfod bod eu canolfannau'n cael eu tanddefnyddio, yn anneniadol ac mewn cyflwr gwael. Yn y Drenewydd, roedd hyn yn wir am neuadd farchnad restredig Gradd II o'r 19eg ganrif, nes i Ymddiriedolaeth Bwyd a Thir Canolbarth Cymru wneud cais am grant Trosglwyddo Asedau Cymunedol gwerth £778,000 i'w adfywio.

"Roeddem am sicrhau dyfodol hirdymor i neuadd y farchnad fel marchnad fasnachu go iawn," esbonia'r Rheolwr Prosiect Cath Smith. "Ar y pryd, roedd yn cael ei danddefnyddio fel adnodd cymunedol oherwydd ei ymddangosiad tywyll, blêr a'i olwg hen ffasiwn. Roedd ein prosiect yn bwriadu ehangu ei ddefnydd i alluogi ymgysylltu ehangach â'r gymuned, gan ddarparu cyfleuster yng nghanol y dref ar gyfer digwyddiadau cymdeithasol a hyfforddiant, cyfleoedd diwylliannol ac addysgol."

Ymgynghorodd y grŵp â'r gymuned, gan ganfod bod awydd lleol go iawn am ddatblygiad pensaernïol gyffrous i adfywio canol y dref, gyda neuadd y farchnad hefyd â chymdeithasau cadarnhaol cryf i lawer o drigolion hirdymor. Roedd hyn yn golygu ymgysylltu â'r gymuned go iawn a phrynu'n lleol o'r cychwyn cyntaf, a oedd yn hanfodol er mwyn gwneud i neuadd y farchnad deimlo'n rhan o ddiwylliant y dref eto.

Roedd yr ymgysylltu cymunedol hwn yn cynnwys tua 400 o fyfyrwyr ysgol a choleg lleol yn gweithio gydag Ymddiriedolaeth Bwyd a Thir Canolbarth Cymru i ddysgu mwy am hanes y dref a defnyddio'r neuadd i ddysgu sgiliau busnes. "Gwnaethom eu cefnogi gyda phrosiectau hanes lleol, mentrau menter, profiad gwaith a chyfleoedd codi arian drwy redeg stondinau marchnad," meddai Cath. Mae grwpiau cymunedol lleol hefyd wedi cymryd rhan, gyda dros 50 yn mynychu cyfres o sgyrsiau ac ymweliadau, tra bod bron i 100 o wirfoddolwyr wedi helpu drwy gynnal arolygon ymwelwyr, ymchwil hanesyddol a theithiau treftadaeth.

Mae'r neuadd, sydd bellach yn cael ei hadnabod fel Glanhafren, wedi dod yn un o bileri'r gymuned leol yn gyflym. "Rydym yn darparu lleoliad rheolaidd ar gyfer grwpiau cymunedol sydd angen man cyfarfod canolog yn y dref heb fawr ddim cost, felly nid oes neb wedi'i wahardd," meddai Cath. "Mae gwell hygyrchedd yn caniatáu i bobl anabl gael mynediad i bob rhan o'r adeilad; mae hyn yn arbennig o werthfawr yn y Drenewydd lle mae diffyg mannau cymunedol mynediad agored eraill."

Mae lle yn y neuadd hefyd yn cael ei logi ar gyfer cyrsiau addysgol a busnesau newydd lleol, gan gyfrannu at economi ehangach y Drenewydd. Mae hyn ar ben y cyfleoedd cyflogaeth uniongyrchol y mae'n eu cynnig. "Mae'r neuadd yn cyflogi pobl a fyddai fel arall yn wynebu diweithdra oherwydd y sefyllfa economaidd leol," esbonia Cath. "Mae hefyd yn cynnig profiad manwerthu go iawn i'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd cael hyn oherwydd eu hanghenion cymorth."

Mae'r holl waith hwn wedi cyfuno i roi ased a gofod cymunedol a rennir i'r Drenewydd sy'n rhoi hwb gwirioneddol i falchder lleol. "Mae gan bobl y Drenewydd hoffter go iawn o'u neuadd farchnad," meddai Cath. "Mae pobl yn gwerthfawrogi ei bod yn llawer haws iddynt gymryd rhan ym mywyd neuadd y farchnad a dylanwadu ar y gweithgareddau yn y neuadd." Mae'r ymdeimlad hwn o berchnogaeth a rheolaeth yn hanfodol er mwyn i le deimlo'n wirioneddol ei fod yn perthyn i'r gymuned.

Nid yw cymunedau byth yn statig – eu natur yw tyfu, newid a datblygu dros amser. Yn yr un modd, rhaid i'w mannau a rennir newid gyda hwy, sy'n golygu efallai na fydd adfywio ac adleoli yn ddigon; weithiau mae angen ased newydd ar gyfer cyfnod newydd. Nod y prosiect Going Green for a Living, dan arweiniad Open Newtown, yw darparu hyn drwy grant Trosglwyddo Asedau Cymunedol gwerth £1.2 miliwn.

"Daeth y prosiect allan o feddwl am yr hyn y gallai'r Drenewydd ei wneud a bod, pe bai gan bobl fwy o fynediad, mwy o gyfranogiad a mwy o ymgysylltiad mewn mannau gwyrdd," esbonia Gary. "Ar y pryd, roedd ffordd osgoi'r Drenewydd newydd gael ei chyhoeddi ac roedd ofn y byddai canol y dref yn dirywio pe na bai pobl yn mynd drwodd cymaint mwyach. Ac, ar yr un pryd, roedd Cyngor Sir Powys yn cyfleu'r neges na allai fforddio cynnal mannau gwyrdd i'r safonau yr oedd pobl wedi arfer â nhw."

Daeth hyn i ben yn ystod y paratoadau ar gyfer Carnifal y Drenewydd yn 2018, pan fu'n rhaid i wirfoddolwyr dorri a chlirio maes yr ŵyl eu hunain. "Creodd hynny alwad weledol ar unwaith i weithredu," meddai Gary, a oedd yn canolbwyntio sylw pobl ar bwysigrwydd mannau gwyrdd lleol. Defnyddiodd y grŵp hyn drwy ymchwilio i'r hyn a oedd yn bwysig i bobl yn y dref.

"Rydym ni, a sefydliadau eraill, wedi gwneud llawer o ymgynghori â phobl leol, drwy ddigwyddiadau, drwy sioeau dros dro, drwy arolygon ac mewn ysgolion. O'r ymgynghoriadau hyn, crëwyd gweledigaeth yn seiliedig ar yr hyn a ddywedodd pobl wrthym, a chrëwyd cynllun gweithredu a arweinir gan y gymuned gan drigolion y dref. Amlygodd hyn fod mannau gwyrdd yn bwysig i les pobl, a chafodd y cynllun ei fabwysiadu wedyn i gynllunio prosiectau'r cyngor tref."

Ar ôl dyfarnu'r grant, symudodd pethau'n gyflym, gyda'r prosiect a'i bartneriaid yn dechrau trawsnewid golwg a theimlad y dref. Mae hyn yn cynnwys plannu 4,500 o goed, trosi 30 erw yn ddolydd gwair trefol, rhoi pwll bywyd gwyllt hygyrch, adeiladu parc chwarae yng nghanol y dref, plannu perllannau, creu llwybr tyfu bwytadwy, adeiladu canolfan storio beiciau newydd, a gosod trac BMX a thrac beicio mynydd trefol. Mae'r prosiect hefyd wedi adeiladu pedwar pwynt mynediad ar gyfer chwaraeon dŵr ar hyd Afon Hafren, gan ddarparu mynediad i afonydd i drigolion rhannol ddall a phobl o symudedd cyfyngedig.

"Cyn hynny, roedd yn 130 erw o anialwch mown," meddai Gary, gan dynnu sylw at ddyfnder y newid. "Roedd yr hyblygrwydd a roddodd y Gronfa i ni drwy'r broses yn gwbl hollbwysig o ran cyflawni'r hyn rydym wedi'i gyflawni hyd yn hyn. Roedd y rhan fwyaf o brosiectau Trosglwyddo Asedau Cymunedol yn cynnwys adeiladau mewn rhyw ffordd, ond roedd ein gwaith ni'n ymwneud â thir. Roeddem yn ffodus nad oedd hyn yn cael ei ystyried yn ormod o risg, ac roedd gennym hefyd y cyngor tref a'r awdurdod lleol."

Yn fwy na hynny, nid yw'r gwaith yn stopio eto. "Mae ein prosiect mwyaf – Riverside Venue – yn ganolfan gymunedol Passivhaus newydd ar gyfer y dref," esbonia Gary. "Rydym am iddo fod yn esiampl o gynaliadwyedd ac yn borth i'n mannau gwyrdd." Ar gefn yr holl waith hwn, mae'r Drenewydd wedi derbyn arian grant pellach gan Lywodraeth Cymru a'r the Transition Network, a fydd yn gwella ei mannau gwyrdd cymunedol ymhellach yn y blynyddoedd i ddod.

Mae'r math hwn o ddatblygiad parhaus o fannau a rennir, yn enwedig rhai awyr agored, yn gynyddol bwysig o ystyried y pandemig COVID-19 parhaus a'r ymwybyddiaeth amgylcheddol gynyddol. Fel rhan o hyn, mae'n hanfodol sicrhau bod pobl yn parhau i gymryd rhan yn y gwaith ac yn gweld y canlyniadau ar eu cyfer ac yn perthyn i'r gymuned.

Ymhlith eraill, mae llawer o'n prosiectau Cronfa Gweithredu Hinsawdd yn gweithio i atgyfnerthu'r cysylltiad hwn rhwng mannau naturiol a'r gymuned ehangach. Hefyd, bydd ein hadroddiad arfaethedig ar fannau awyr agored (a fydd yn cael ei gyhoeddi'n gynnar yn 2022) yn archwilio'r gwaith rydym wedi'i wneud ar draws ein rhaglenni yn fanylach, ar adeg pan fo angen enghreifftiau a bannau o sut i greu mannau cymunedol cynaliadwy yn fwy nag erioed. Bydd hyn yn taflu goleuni ar rôl y Gronfa o ran helpu cymunedau fel y Drenewydd i ailddarganfod manteision iechyd, lles a chymunedol asedau a rennir a balchder lleol.