Open Systems Lab

Mae Alastair Parvin, Sylfaenydd a Chyfarwyddwr Open Systems Lab (OSL), yn credu bod breuddwyd OSL ar gyfer y dyfodol yn gyfarwydd i'r rhan fwyaf o bobl. Mae'n freuddwyd lle mae cymdogaethau'n hardd, hael, iach, fforddiadwy, gwydn a gwyrdd. Lle mae cartrefi'n lleoedd di-garbon sy'n wych i dyfu i fyny a thyfu'n hen ynddynt, a lle mae cymunedau'n cynnwys pobl a busnesau ffyniannus sy'n gofalu am ei gilydd.

Y broblem yw, meddai Alastair, er bod y rhan fwyaf o bobl yn cytuno ar ddymunoldeb y freuddwyd hon, er nad oes prinder arian mewn meysydd fel y system dai, ac er bod y sgiliau a'r arferion dylunio sydd eu hangen i newid seilwaith eisoes yn bodoli, nid yw'r freuddwyd yn dod yn realiti eto; nid yw adeiladau newydd yn ddi-garbon; mae tai yn mynd yn fwy, yn hytrach na llai fforddiadwy. Mae llai o seilwaith cymunedol yn cael ei adeiladu mewn cymdogaethau newydd nag erioed o'r blaen.

Mae Alastair yn esbonio mai'r rheswm dros yr anghydweld hwn rhwng yr hyn a allai fod a beth sydd, yw cyfres o systemau a phrosesau nad ydynt yn bodloni’r dasg. Cynlluniwyd dulliau canolog o'r brig i lawr o ran systemau cynllunio, dylunio ac adeiladu, perchnogaeth tir a datblygu sy'n dyddio'n ôl ddegawdau, canrifoedd (ac, yn achos perchnogaeth tir, yn ôl i'r cwest Normanaidd ym 1066), meddai, ar gyfer cyd-destunau cymdeithasol ac economaidd cwbl wahanol, gyda mynediad at dechnolegau gwahanol iawn, ac wedi'u harwain gan werthoedd sylfaenol gwahanol i'r rhai mae ein cymdeithasau'n eu dal yn annwyl heddiw.

Nod OSL yw ailgynllunio'r 'systemau gweithredu' cymdeithasol hyn fel bod cartrefi a chymdogion yn cael eu hadeiladu, eu dylunio a'u cynnal gan y bobl sy'n byw yno, gan rymuso teuluoedd, grwpiau a chymunedau i reoli eu seilwaith cymunedol, ac i lunio a ffurfio eu lleoedd. Nawr, diolch i £4.5 miliwn o gyllid gan Gronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol, mae OSL yn cychwyn ar brosiect* trawsnewidiol a newid hirdymor deng mlynedd i wneud i hyn ddigwydd.

"Rydym wedi arfer â'r syniad bod angen i ni gymhwyso arloesedd dylunio i leoedd eu hunain - ond mae angen i ni hefyd gymhwyso arloesedd dylunio i'r systemau rydyn ni’n eu defnyddio i siapio a chreu lleoedd," meddai Alastair. Mae'r broses gynllunio, mae'n dadlau, yr un mor deilwng o gynllun newydd radical â seilwaith ffisegol adeiladau.

Yn sail i waith OSL o ailgynllunio systemau mae ymrwymiad dwfn a sylfaenol i ddemocrateiddio, gan alluogi actorion llai - unigolion, teuluoedd, grwpiau cymunedol - i gymryd rhan yn y gwaith o gynllunio, creu a chynnal a chadw'r mannau lle maen nhw’n yn byw ac yn gweithio. Fel mae pethau, mae'r mathau hynny o actorion bach yn wynebu gormod o rwystrau o ran gwneud y gwaith hwn, meddai Alastair. "Mae cael tir, llywio'r system gynllunio, i gael cyllid, i ddod o hyd i fusnesau lleol sydd â'r sgiliau yn rhy galed," meddai. Drwy gynllunio systemau newydd ar gyfer pob un o'r meysydd hyn, mae OSL yn gobeithio trawsnewid y ffordd rydym yn llunio ein lleoedd, ac agor y broses i fwy o bobl, "fel nad oes rhaid i chi fod yn fawr, neu'n gyfoethog ac wedi eich cyfalafu'n dda i wneud pethau sylfaenol fel adeiladu cartrefi di-garbon."

Gall siarad am systemau yn y haniaethol ddechrau teimlo'n amwys ac yn ansylweddol yn gyflym: mae'r 'systemau' hyn wedi torri ac mae angen eu hatgyweirio, ond sut y gallwn wneud hynny? Sut mae hynny’n edrych? Dechreuodd OSL weithio ar brosiectau ymarferol amrywiol sy'n rhoi gwell ymdeimlad o sut y gallai ailgynllunio'r system hon edrych yn ymarferol.

Er enghraifft, mae Wikihouse yn system ddigidol ffynhonnell agored ar gyfer adeiladu tai gyda’r nod o symleiddio'r broses o ddylunio, gweithgynhyrchu a chasglu tai, gan alluogi unrhyw un i adeiladu ei gartref ei hun (neu adeilad arall). Mae'n cwmpasu offer dylunio digidol gan ddefnyddio rhannau safonedig, gweithgynhyrchu cydrannau gan rwydwaith o ficro-ffatrïoedd lleol gan ddefnyddio offer ffugio digidol, ac arddull gwasanaeth pecyn gwastad, sy'n galluogi busnesau bach a hyd yn oed perchnogion cartrefi unigol i roi'r adeilad at ei gilydd. Disgrifia Alastair ei fod "fel Lego, ond ar gyfer tai go iawn."

Dywed fod Wikihouse yn tarfu ar y system adeiladu draddodiadol drwy ei natur ffynhonnell agored a'i hygyrchedd ariannol cymharol. Er enghraifft, gellir sefydlu micro-ffatri mewn garej am ychydig filoedd o bunnoedd, tra gallai rhwydwaith gwasgaredig o'r micro-ffatrïoedd hyn fod â chapasiti diwydiannol sylweddol, gan alluogi mwy fyth o adeiladau i gael eu hadeiladu gan y bobl a fydd yn byw ac yn gweithio ynddynt.

Ond, fel y soniwyd uchod, mae OSL yn credu nad y system adeiladu yn unig sydd angen ei hailddiffinio er mwyn gallu democrateiddio gwneud lleoedd - mae angen ailedrych ar y systemau dylunio a chynllunio hefyd.

"Rydyn ni'n adeiladu pentwr o systemau sy'n gallu gweithio gyda'i gilydd," meddai Alastair.

Er enghraifft, mae BuildX yn brosiect sydd ar y gweill i newid y ffordd mae tai wedi'u cynllunio. Yn yr un modd, mae PlanX yn brosiect i ddatblygu offer i'r rhai sydd am gymryd rhan mewn adeiladu a gwneud lleoedd yn eu cymunedau i lywio'r system gynllunio, drwy ei gwneud yn fwy tryloyw ac yn haws i'w defnyddio. Mae'r gwasanaeth PlanX cyntaf bellach ar gael, sy'n helpu pobl i ddarganfod ydyn nhw angen caniatâd cynllunio i adeiladu adeilad - tasg sydd fel arfer yn gofyn am wybodaeth arbenigol.

Fodd bynnag, nid yw OSL yn ailgynllunio systemau ar ei ben ei hun. Disgrifia Alastair natur ffynhonnell agored ei brosiectau amrywiol fel rhai sy'n hanfodol i'w llwyddiant, gyda phob prosiect yn bodoli o fewn ecosystem amrywiol o actorion eraill.

Er enghraifft, mae ecosystem Wikihouse yn cynnwys y rhai sydd am adeiladu cartrefi neu fannau cymunedol (fel teuluoedd, sefydliadau cymunedol, cymdeithasau tai, ac awdurdodau lleol), cwmnïau a chyflenwyr, y rhai yn y diwydiant adeiladu (fel adeiladwyr, dylunwyr, penseiri a pheirianwyr), a'r rhai sy'n sefydlu micro-ffatrïoedd lleol. Mae pob un o'r aelodau hyn o'r ecosystem yn dod â Wikihouse yn fyw mewn gwahanol ffyrdd yn seiliedig ar eu cyd-destun penodol - gan arallgyfeirio'r ffyrdd y gall ddarparu ateb sy'n seiliedig ar le i broblemau sy'n cael eu hwynebu'n gyffredin ond sy'n amrywiol ac yn aml-ochrog yn ymarferol.

Efallai mai'r rhan bwysicaf o'r ecosystem, yn ôl Alastair, yw cymuned fyd-eang Wikihouse o gyfranwyr. Mae'r gymuned hon, sy'n cynnwys penseiri, dylunwyr, gweithgynhyrchwyr, ac eraill sydd wedi defnyddio system Wikihouse, yn arbennig o bwysig ar gyfer mireinio cynigion OSL.

"Dydyn ni ddim yn gymaint o wasanaeth cyhoeddus, ag yr ydym o wasanaeth dinesig," meddai Alastair. "Mae gennym ddiddordeb mewn datblygu ac adeiladu pethau i bawb sy'n ddefnyddiol iawn." O'r herwydd, mae o'r farn bod adborth gan y gymuned o ddefnyddwyr a chyfranwyr yn hanfodol i gyflawni'r nod hwn.

Mae aelodau eraill o'r ecosystem yn cynnwys sefydliadau a mudiadau cefnogol fel benthycwyr, tirfeddianwyr a chyllidwyr, neu hyd yn oed awdurdodau lleol.

"Yr hyn rydym yn ceisio'i wneud," meddai Alastair, "yw adeiladu'r newydd o fewn hen adfeilion. Mae hyn yn ymwneud â gwireddu breuddwyd sy'n bodoli eisoes am y lleoedd rydym am eu hadeiladu."

Dysgwch fwy am yr hyn y mae Open Systems Lab yn ei wneud ar eu gwefan yma, neu, dysgwch fwy am WikiHouse yma. Dilynwch nhw ar Twitter @OpenSystemsLab a @WikiHouse.

* Confirmed funding for three years, with funding after this to be agreed with our UK Funding Committee.